.Εγκαταλειμμένα μοναστήρια και μετόχια Ιερών Μονών του νομού Ηρακλείουν του νομού Ηρακλείου

Κυρία Ελεούσα (Μετόχι Ι.Μ.Αγκαράθου)

Ένα από τα σημαντικότερα μοναστήρια-εξαρτήματα της Μονής Αγκαράθου. Βρίσκεται κοντά στο χωριό Bορίτσιο. Πρόκειται για μοναστήρι φρουριακού τύποι. Οι πολεμίστρες διατηρούνται ακόμη στην ανατολική πλευρά, ενώ στο υπόλοιπο τμήμα διατηρούνται αξιόλογα αρχιτεκτονικά στοιχεία. ‘Έχει χτιστεί πάνω σε ύψωμα, και η κλίση του εδάφους έχει αξιοποιηθεί για τη δημιουργία ενός οικιστικού συνόλου διαφορετικών επιπέδων που συνδέονται με σκαλοπάτια. Τα κελλιά των μοναχών βρίσκονται στη νότια πτέρυγα, αλλά και στη Ν.Δ. και την ανατολική πλευρά. Η Κεντρική πύλη, που καταλήγει σε τριγωνικό αέτωμα, βρίσκεται στη ΒΑ. πλευρά, ενώ υπάρχει και δεύτερη πύλη, δευτερεύουσα, προς τα Ν.Δ. του κτηρίου. Η Κύρια είσοδος οδηγεί σε μια πρώτη μικρή αυλή, που επικοινωνεί με το βορδωναρείο και το ελαιοτριβείο, ίσως και την αποθήκη τροφίμων. Μια πετρόχτιστη σκάλα οδηγεί στον ευρύχωρο περίβολο.Τα κτήρια που διατηρούνται μέχρι σήμερα χωρίς σκεπές και με αρκετές ρηγματώσεις δείχνουν ένα αυτοτελές μοναστικό συγκρότημα, χτισμένο κατά τον τελευταίο αιώνα της Ενετοκρατίας, σύμφωνα με τις οχυρωματικές ανάγκες της εποχής. Η μονή είχε χτιστεί πάνω σε παλαιότερο (ίσως αρχαίο) ναό, όπως φαίνεται από μια μεγάλη πέτρινη κολόνα που βρίσκεται στον περίβολο. Μια άλλη παρόμοια κολόνα, που προφανώς υπήρχε εκεί, χρησιμοποιήθηκε ως υπέρθυρο στη νότια πύλη (τη λεγόμενη Χαρασανή πόρτα, επειδή οδηγούσε στο γειτονικό χωριό Χαρασός). Για να προσαρμοσθεί μάλιστα στο κτήριο έχει λαξευτεί, ώστε να γίνει επίπεδη η μια πλευρά της. Το καθολικό βρίσκεται στο κέντρο του περιβόλου και μέσα σ’αυτό υπάρχουν δύο τάφοι παλιών μοναχών ή κάποιων ηγουμένων. Ένας ακόμη τάφος βρίσκεται στην είσοδο του ναού και φαίνονται τα ίχνη ενός δεύτερου. Κοντά στην είσοδο του ναού υπήρχε το παλιό υδραγωγείο (δεξαμενή όμβριων υδάτων) στο οποίο κατέληγε ένα μεγάλο σύστημα αγωγών. Από το υδραγωγείο αυτό προέρχεται ανάγλυφο τμήμα που μεταφέρθηκε στο Ηράκλειο και φυλάσσεται στο εκθετήριο εικόνων της Αγίας Αικατερίνης. Ένα άλλο ανάγλυφο, που είναι πολύ πιθανόν να προέρχεται από παλαιότερο κτίσμα της περιοχής, κλάπηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1988. Το ανάγλυφο αυτό, σύμφωνα με πληροφορίες των κατοίκων του χωριού Βορίτσι, παρίστανε ένα ελάφι. Λίγο πριν το 1998 κλάπηκε και μια επιγραφή που βρισκόταν πάνω από τη νότια είσοδο, και ανέφερε τη χρονολογία.

η είσοδος

η αυλή με τα κελιά

το καθολικό

Η ΚΕΡΑ ΛΗΜΝΙΩΤΙΣΣΑ

Οι παλαιοί ναοί, τα ερείπια κελλιών και οι αρχειακές πληροφορίες μαρτυρούν πως στην περιοχή ΒΑ. του χωριού Επισκοπή Πεδιάδος αναπτύχθηκαν, κατά τους πρώτους αιώνες της Ενετοκρατίας τουλάχιστον, αρκετά μοναστικά κέντρα. Η Κερά Λημνιώτισσα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα μοναστηριού που κατά τα φαινόμενα αναπτύχθηκε ως ανεξάρτητο, στη συνέχεια όμως έγινε εξάρτημα της Μονής Αγκαράθου, όταν η τελευταία κυριάρχησε σ’ ολόκληρη την περιοχή.

‘Ήταν μοναστήρι γυναικών, και οι πρώτες πληροφορίες προέρχονται από τη διαθήκη του ηγουμένου και ανακαινιστή της Μονής Αγκαράθου, Νήφωνα Νοταρά (1552)113. Ο Νήφων άφησε στις καλόγριες της μονής 100 υπέρπυρα. Το μοναστήρι όμως πρέπει να ήταν κατά πολύ παλαιότερο. Ο Εμμ. Μπορμπουδάκης, που επέβλεψε τις εργασίες αναστήλωσης του καθολικού, υποστηρίζει ότι η μορφή και η τεχνοτροπία των τοιχογραφιών, που τμήματά τους σώθηκαν σε δύο στρώματα, μας παραπέμπουν στο 12^ο αιώνα. Το δεύτερο στρώμα των τοιχογραφιών εκπροσωπεί, κατά τον Εμμ. Μπορμπουδάκη, την Παλαιολόγεια παράδοση όπως διαμορφώθηκε στην Κρήτη στις αρχές του Ι5ου αιώνα. Δεν είναι γνωστό λοιπόν ούτε το πώς ξεκίνησε, ούτε πώς εξελίχθηκε αυτό το γυναικείο μοναστήρι. Εκτός από το Νήφωνα Νοταρά, ένας ακόμη ηγούμενος της Μονής Αγκαράθου, ο Αρσένιος Ευδαιμονογιάννης, άφησε με τη διαθήκη του (1584)χρηματικό ποσόν 100 υπέρπυρων στις καλόγριες της Λημνιώτισσας. Στα επόμενα χρόνια συναντάμε το μοναστήρι αυτό εξάρτημα της Αγκαράθου. Δεν είναι γνωστό το πότε καταστράφηκε το μοναστήρι της Λημνιώτισσας, πιθανότατα όμως όπως τα περισσότερα μοναστήρια της Βενετοκρατούμενης Κρήτης δεν άντεξε την τουρκική λαίλαπα του 1645-1669. Στην περιοχή της Επισκοπής Πεδιάδος, αλλά και στα γειτονικά χωριά, υπάρχουν τοπωνύμια που απηχούν παλιούς ναούς ή μοναστήρια, αλλά και πολλά ερείπια ναών, που δεν άντεξαν τη μακρά περίοδο σκότους που άρχισε μετά την τουρκική επίθεση κατά της Κρήτης. Μόνο στο κτηματολόγιο της Μονής Αγκαράθου (1866) αναφέρονται τέσσερις ερειπωμένοι ναοί στην Περιοχή Επισκοπής, μεταξύ των οποίων και η Κερά Λημνιώτισσα. (Οι υπόλοιποι ναοί: Άγιοι Απόστολοι, Άγιος Θεόδωρος, και ναός στη θέση Ρύμη, ανώνυμος ούτε το όνομα του τιμωμένου Αγίου διασώθηκε!) Μιαν αμυδρή εικόνα της κατάστασης που επικράτησε μας δίνει τουρκικό έγγραφο του 1699. Το έγγραφο αφορά το γειτονικό Βάθεια. Ίδια περίπου ήταν η τύχη και της γυναικείας Μονής της Λημνιώτισσας. Τα κελλιά και τα υπόλοιπα κτήρια κατέπεσαν καιμε την πάροδο του χρόνου εξαφανίστηκε κάθε ίχνος τους. Τα γύρω χωράφια καλλιεργήθηκαν. Ο ναός άντεξε περισσότερο, αλλά κι εκείνος υπέστη σημαντικές φθορές. Είναι χαρακτηριστικό το ότι ούτε στο κτηματολόγιο του 1866 ούτε σ’ εκείνο του 1919 φαίνεται να υπήρχαν κτήρια ή ερείπια κτηρίων γύρω από το ναό. Αν και οι περισσότερες λαξευμένες πέτρες έχουν μεταφερθεί αλλού (όπως συμβαίνει συνήθως) για την κατασκευή άλλων κτηρίων, εν τούτοις μπορεί να διακρίνει κανείς σε αρκετή από στάση από το ναό πέτρες που πιθανότατα προέρχονται από τα κτήρια της μονής.

Το Καθολικό της Κερά Λημνιώτισσας

Τοιχογραφία στο καθολικό της μονής

ΑΓΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ ΣΤΟ ΒΟΡΡΟΥ

 Η περιοχή νοτίως του χωριού Γούβες είναι διάσπαρτη από μοναστήρια και ερημητήρια. Το χωριό Κόξαρη ανήκε στο Λατινικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, όπως αποδεικνύεται από νοταριακό έγγραφο της 9 Οκτωβρίου. Σε έγγραφο του 1874 αναφέρεται ότι ο ιερομόναχος Ιερεμίας, που είχε γίνει μοναχός στην Αγκάραθο, αλλά αργότερα είχε προσχωρήσει στη Μονή Αγίας Αικατερίνης του Σινά, πέθανε στο μετόχιο Άγιος Γεώργιος στην Κόξαρη. Δεν είναι γνωστό όμως αν το μετόχι αυτό είναι ο Άγιος Γεώργιος Καβού ή άλλο, οπότε πρέπει να αναζητήσουμε και ερημητήριο του Αγ. Γεωργίου. Στην ευρύτερη περιοχή πάντως έζησαν ερημίτες κατά τον 19^ο ή και τις αρχές του 20ου αιώνα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Γεώργιος Κωνσταντουλάκης από το Βορρού (η Βορίτσι) που κατά τα τέλη του Ι9ου αι. κατέφυγε σε μιαν ερημική περιοχή, ανάμεσα στο χωριό του και τον Αγ. Γεώργιο Καβού. Αρχικά διέμενε σ’ ένα μικρό σπήλαιο το οποίο διαμόρφωσε, χτίζοντας φούρνους και βοηθητικούς χώρους. Το 1981 έχτισε, δίπλα στο σπήλαιο, το ναό της Αγίας Κυριακής, με πωρόλιθο που μετέφερε ο ίδιος εκεί για πολλά χρόνια. Στην είσοδο του ναού διαβάζουμε:
ΑΝΗΓΕΡΘΗ Ο ΝΑΟΣ ΟΥΤΟΣ ΕΠΟΝΟΜΑΤΙ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ ΔΑΠΑΝΑΙΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΟΥ ΕΚ ΒΟΡΡΟΥ 1901

Σε διάφορα άλλα σημεία του ναού (αλλά και στον περίβολο) υπάρχουν οι χρονολογίες 1900 και 1902. Δίπλα στο σπήλαιο έχτισε ένα μεγάλο κελλί στο οποίο και διέμενε μέχρι που το ερημητήριο του άρχισε να γίνεται γνωστό και να συγκεντρώνει προσκυνητές. Ο Γεώργιος, που αναζητούσε τη μοναξιά της ασκητικής ζωής εγκατέλειψε το ερημητήριο που με τόσο κόπο είχε χτίσει. και έφυγε στο Άγιο Όρο. Βρήκε εκεί ένα απομακρυσμένο ερημητήριο (σκήτη) όπου και έζησε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του. Τα τελευταία χρόνια η ‘‘μόδα’’ της μπουλντόζας εισέβαλε στο απόμακρο ερημητήριο της Αγίας Κυριακής. Για να δημιουργηθεί χώρος να σταθμεύουν τα αυτοκίνητα χάλασαν το μοναδικό κελλί αν και βρισκόταν σε καλή κατάσταση. Το μικρό σπήλαιο του ερημίτη υπάρχει ακόμη, με το Φουρνάκι του μέσα στο βράχο, ένα πρωτότυπό τζάκι κ.α.

Ο ναός της Αγιάς Κυριακής

Παλαιά Μονή Αγίου Αντωνίου στο φαράγγι του Αλμυρού

                                                                                

Ο ιερός ναός του Αγίου Αντωνίου ήταν το Καθολικό της μονής του Αγίου Ιωάννη του Φαραγγίτη που ήκμασε το χρονικό διάστημα 1350-1669, επί Ενετοκρατίας. Παρόλο που το μοναστήρι ήταν καλά κρυμμένο μέσα στο φαράγγι του Αλμυρού, όταν το 1669 ολόκληρη η Κρήτη υπήχθη στην κυριαρχία των Τούρκων, η μονή κατεστράφη ολοκληρωτικά.

Σήμερα έχουν απομείνει μόνο ερείπια του παλαιού μοναστηριού. Ο κεντρικός ναός είναι δίκλιτος και είναι αφιερωμένος στον Άγιο Αντώνιο και τον Άγιο Ιωάννη με σημαντικές αγιογραφίες. Δίπλα στο ναό του Αγίου Αντωνίου βρίσκεται και το εκκλησάκι της Αγίας Μαρίνας, το οποίο ήταν ο κοιμητηριακός ναός του μοναστηριού. Οι τρεις αυτές εκκλησίες δίνουν στο φαράγγι ένα από τα εφτά ονόματά του, το Φαράγγι των Τριών Εκκλησιών.

Βαθύτερα μέσα στο φαράγγι υπάρχει και ένα δεύτερο εικονοστάσι αφιερωμένο στην Αγία Παρασκευή.

Ι.Μ. Γκουβερνιώτισσας

Σύμφωνα με την παράδοση το Μοναστήρι της Παναγιάς της Γουβερνιώτισσας χτίστηκε από ένα βασιλιά του Βυζαντίου που ήρθε στην Κρήτη μετά την απελευθέρωσή της από τους Άραβες το 961 μ.Χ. Η σταυροειδής εκκλησία έχει δύο κλίτη ίδιου ύψους κι ένα θόλο στο κέντρο. Ο θόλος έχει καμάρες και μέσα σ' αυτές παράθυρα. Επίσης υπάρχουν μερικές ιδιαίτερα αξιόλογες τοιχογραφίες με κυρίαρχη αυτή του Παντοκράτορα μέσα στο θόλο. Η εκκλησία, που βρίσκεται πάνω στο λόφο, προσφέρει ευχάριστη θέα της καταπράσινης πεδιάδας, που απλώνεται από κάτω. Οι πολύτιμες εικόνες του μοναστηριού, το χαραγμένο σε ξύλο τέμπλο και η πόρτα του ιερού εκτίθενται στο Ιστορικό Μουσείο του Ηρακλείου.

 

Η σταυροειδής εκκλησία της Μονής

Μονή Χρυσοπηγής

Χτισμένη σε μια κατάφυτη ρεματιά η Μονή Χρυσοπηγής της Πυργούς διατηρεί τις μνήμες από την παλαιότερη ιστορία της: λείψανα παλιών κτισμάτων, μικρές μονάδες επεξεργασίας αγροτικών προϊόντων, αλλά και οι επιγραφές με ονόματα μοναχών. Καταστράφηκε κατά την επανάσταση του 1821 και από τότε παραμένει έρημη.

Ι. Μ. Αγίου Αντωνίου ΄Αρβης

 

Νέος ναός

 Παλαιός ναός

Εικάζεται ότι ιδρύθηκε γύρω στο 1880 από το μοναχό Αρτέμιο. Η ιστορία λέει ότι ο Αρτέμιος επέλεξε αρχικά ως θέση για τη Μονή την έξοδο του φαραγγιού της 'Αρβης, σημείο που πιθανά ταυτίζεται με τη θέση του άλλοτε ιερού του Αρβίου Διός. Αργότερα όμως, λόγω των ελών που σχηματιζόταν στην κοιλάδα μπροστά από το φαράγγι της 'Αρβης όπου συγκεντρώνονταν και λίμναζαν τα νερά του ποταμού, μεταφέρθηκε, στις ανατολικές παρυφές της πλαγιάς, όπου χτίστηκαν τα πρώτα κελιά της Μονής. Η Μονή γνώρισε στιγμές μεγάλης ακμής στο παρελθόν και σύμφωνα με μαρτυρίες ντόπιων, ήταν από τις πιο ξακουστές της περιοχής. Σήμερα είναι εγκαταλελειμμένη και μόνο κάποια ερειπωμένα κτίσματά της βρίσκονται εκεί.

 Μονή Σπηλιώτισσας στον ΄Αγιο Βασίλειο Ηρακλείου

 

Η μονή Παναγίας Σπηλιώτισσας βρίσκεται 22km νότια του Ηρακλείου, ανάμεσα στα χωριά Χουδέτσι και Άγιος Βασίλειος. Είναι κρυμμένη στην μια πλευρά του φαραγγιού της Σπηλιώτισσας και πνιγμένη μέσα στη βλάστηση. Η πρόσβαση γίνεται περπατώντας σε ένα καταπράσινο μονοπάτι μήκους 500m από το Χουδέτσι. Στο μονοπάτι αυτό θα δείτε και τους βυζαντινούς ναούς του Αγίου Ιωάννη και Αντωνίου, αλλά και δύο παλιούς νερόμυλους της περιοχής.

Ο ναός που είναι κτισμένος στο βράχο, είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου (15 Αυγούστου). Κατά μια εκδοχή ιδρύθηκε περίπου το 1000μΧ, αλλά υπερισχύει η άποψη ότι το μοναστήρι ιδρύθηκε στις αρχές του 17^ου αιώνα. Ίσως βέβαια να υπήρχε ο ναός από τον 11^ο αιώνα, αλλά δεν λειτουργούσε ως μοναστήρι. Η ίδρυση της εκκλησίας συνδέεται με την εύρεση της εικόνας της Παναγίας μέσα στη σπηλιά που είναι κτισμένος ο ναός.

Αργότερα η μονή έγινε μετόχι της Αγίας Αικατερίνης του Σινά, γεγονός που ισχύει έως και σήμερα. Το μοναστήρι αρχικά ήταν ανδρικό, σήμερα όμως λειτουργεί ως γυναικεία μονή και είναι από τα μικρότερα ενεργά μοναστήρια της Κρήτης.

ΙΕΡΟ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΗΤΑ ΑΧΕΝΤΡΙΑ

             Το ιερό προσκύνημα του αγίου Νικήτα στον Αχεντριά αποτελούσε παλαιό ερημητήριο στην περιφέρεια του εν λόγω χωριού, κοντά σε φοινικόδασος. Πρόκειται για σπηλαιώδη ναό, ο οποίος, κατά τον Paul Faure, χρονολογείται από το 17^ο αιώνα (≈ 1640 μ.Χ.).

Από τον εικονογραφικό διάκοσμο του ναού σώζονται μονάχα μερικές τοιχογραφίες ενώ αριστερά του ιερού Βήματος, σε μικρότερο σπήλαιο που λειτουργεί ως Διακονικό, εκχέεται αγίασμα από σταλακτίτες.

            Ο ιερός αυτός τόπος ήταν ερημητήριο και σκήτη πνευματικής άσκησης κυρίως από τους μοναχούς της Μονής Κουδουμά, οι οποίοι διέμειναν στο ερημητήριο του Αγίου Νικήτα μόνιμα ή κατά περιόδους.

            Το χρονικό διάστημα μεταξύ 1948 και 1959 ο άγιος Νικήτας λειτούργησε ως Μονή της επισκοπής Αρκαδίας, όπου υπαγόταν εκκλησιαστικά, με ηγούμενο τον Ιερόθεο Κωστομανωλάκη και μικρή αδελφότητα, κατόπιν αποφάσεως του αειμνήστου Επισκόπου Αρκαδίας, -μετέπειτα Μητροπολίτη Κρήτης-, κυρού Ευγενίου Ψαλιδάκη. Στη συνέχεια λειτουργεί ως μονύδριο με ιερομονάχους που διορίζει ο εκάστοτε αρχιερεύς.

Άγιος Ιωάννης Καπετανιανών

Αφήνοντας πίσω μας τα Καπετανιανά και ακολουθώντας έναν δύσκολο και εν πολλοίς επικίνδυνο δρόμο που ελίσσεται στην πλαγιά του βουνού στο χείλος των γκρεμών φτάνουμε στον παραθαλάσσιο οικισμό Άγιος Ιωάννης που προφανώς πήρε το όνομα του από την πάλαι ποτέ ασκητική Μονή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου! Από μακριά βλέπουμε τα παλαιά σπηλαιώδη ασκηταριά και το Καθολικό της Μονής!

 

Διασχίζοντας τα στενά δρομάκια του αναρχοδομημένου οικισμού, φτάνουμε στ’ αγιοπερπατημένα βράχια! Μπαίνοντας στον πέτρινο περίβολο του Ναού, μας προκαλούν εντύπωση αμέσως οι μεγάλου μεγέθους αγιογραφίες στον εξωτερικό τοίχο της εκκλησίας.

 Οι Άγιοι Ανάργυροι, ο Άγιος Παντελεήμων είναι σαν να μας υποδέχονται στο πανάρχαιο Ασκληπιείο. Πιο ψηλά από την είσοδο του Νάρθηκα εικονίζεται η Δέηση. Οι Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ και ο Άγιος Νικήτας μας ανοίγουν την πόρτα του κυρίως Ναού.

Στο εσωτερικό που πρέπει να ήταν κατάγραφο διακρίνονται σε σχετική καλή κατάσταση η τοιχογραφία της Σταύρωσης με το χαρακτηριστικό λιποθυμικό επεισόδιο της Παναγίας και η σπάνια για την Κρήτη Κοίμηση του οσίου Εφραίμ του Σύρου. Στο τόξο της εισόδου υπάρχει κτητορική επιγραφή που μνημονεύει τον αυτοκράτορα Παλαιολόγο (παρά την ενετοκρατία) και συμβουλεύει τους αδελφούς να μην ανάβουν κεριά και να μην ακουμπούν τις εικόνες βάζοντας μάλιστα επιτίμιο κανόνα. Διακρίνονται πολλές ακόμη αγιογραφίες , όπως η κοίμηση της Θεοτόκου όλες των μέσων του 14^ου αιώνα.